Μιλούσα με δυο νεαρά, υπέροχα παιδιά, φοιτητές και δυο σε διάσημο Αμερικανικό Πανεπιστήμιο. Εκείνη απ το ισχυρό και πάμπλουτο Κουβέιτ, σα σταγόνα χαράς της ζωής, σε άνυδρο τόπο. Εκείνος είναι Αμερικανό – Λιβανέζος, με μια γλυκύτητα και νεότητα και εμπιστοσύνη στο καλό, που φέρνει βούρκωμα. «Φαϊρούζ ή Ούμ Καλσούμ;» ρωτάω. Η δεύτερη είναι η συγκλονιστική ντίβα, τραγουδίστρια, τραγουδοποιός και ηθοποιός, που χαρακτηρίζεται «Η τέταρτη πυραμίδα της Αιγύπτου» και «μητέρα των Αράβων» και που το Rolling Stones την κατέταξε στο νούμερο 61 των 200 καλύτερων τραγουδιστών όλων των εποχών το 2023. Και η πρώτη; Ω! Αυτή η εμβληματική, η θρυλική «φωνή του Λιβάνου», η πιο διάσημη εν ζωή τραγουδίστρια στη Μέση Ανατολή και μια από τις τελευταίες τραγουδίστριες από τη χρυσή εποχή της αραβικής μουσικής, που φτάνει πια σε ηλικία 88 ετών. Οι νεαροί φίλοι με κοιτάνε με σκούρα, έναστρα βλέμματα. «Εσύ τι λες; Αρίθα Φράνκλιν ή Νίνα Σιμόν;» μου απαντά εκείνος, που με θεωρεί πολύ Αμερικανίδα. «Όχι, όχι» λέει κατεργάρικα, εκείνη, γνωρίζοντας με καλά και κάνοντας διακοπές στη Μύκονο κάθε καλοκαίρι με την οικογένεια της, «Alexiou» λέει με βαριά βοστωνέζικη προφορά «ή Marinella;». Δεν είναι το ίδιο! Σκέφτομαι. Η μήπως όταν μιλάμε για τα απόλυτα είδωλα κόσμων διαφορετικών απ αυτούς που γνωρίζουμε, είναι; Μα στη μουσική, υπάρχουν σύνορα; Ειδικά αν μιλάς για δυο φωνές ουράνιες, απ αυτές που πιστεύουμε πως ανήκουν μόνο στους αγγέλους, όταν υμνούν την δόξα και την ουσία της ίδιας της δημιουργίας…
Umm Kulthum ή Oum Kalsoun: η Ούμ Καλσούν
Σε μικρούς και μεγάλους, πλούσιους και φτωχούς, κανένας άλλος καλλιτέχνης δεν είναι τόσο αγαπημένος όσο Ούμ Καλσούν σε όλο τον αραβικό κόσμο, από την Παλαιστίνη μέχρι την Τυνησία. Είναι ο εθνικός θησαυρός της Αιγύπτου και το πιο σεβαστό είδωλο, που υμνήθηκε από τον Μπομπ Ντίλαν και τη Μαρία Κάλλας, που την αποκαλούσαν «η ασύγκριτη φωνή», καθώς και από τον τραγουδιστή των Led Zeppelin, Ρόμπερτ Πλαντ, ο οποίος δήλωσε ότι «τον έκανε να χάσει επαφή με την πραγματικότητα και να μην ξέρει που βρίσκεται» όταν την άκουσε για πρώτη φορά. «Όταν άκουσα για πρώτη φορά τον τρόπο που θα χόρευε η φωνή της κάτω από την κλίμακα, για να προσγειωθεί σε μια όμορφη νότα, που δεν μπορούσα καν να φανταστώ πως γίνεται ήταν σαν κάποιος να είχε ανοίξει μια τρύπα στον τοίχο της κατανόησης της ίδιας της ανθρώπινης φωνής» . Και ναι, αυτή η ίσως άγνωστη στην Δύση φωνάρα, έχει εμπνεύσει αμέτρητους καλλιτέχνες, μέχρι και σήμερα, 48 χρόνια μετά τον θάνατό της. Γεννήθηκε σε ένα μικρό χωριό που ονομάζεται Ταμάγιε Ζαχάιρα στο Δέλτα του Νείλου, στις 31 Δεκεμβρίου 1898. Μικρό κοριτσάκι, άκουγε τον πατέρα της, έναν ιμάμη της υπαίθρου, να διδάσκει τον αδερφό της να ψάλει, αλλά σύντομα έγινε σαφές ότι εκείνη, ήταν το πραγματικό ταλέντο, το θαύμα, το προικισμένο παιδί στην οικογένεια.
Ήταν φτωχοί και ο πατέρας της πάλευε να μπορέσει να στέλνει στο σχολείο, μιας και θεωρούσε πως αγόρια και κορίτσια πρεπει εξ ίσου να μορφώνονται. Όμως το χάρισμα του αγγελικού της τραγουδιού βοήθησε στη στήριξη της οικογένειας συνοδεύοντας τον πατέρα της στα ταξίδια του στις γειτονικές περιοχές. Για να μην γλυκοκοιτάζουν οι ενήλικες άντρες την κόρη του, την έντυνε με αγορίστικα ρούχα. Σε ηλικία 16 ετών, ένας διάσημος λαϊκός τραγουδιστής, ο Μοχάμεντ Αμπο Αλ – Ελά, την άκουσε, είδε τις άπειρες δυνατότητες της και της δίδαξε κλασική αραβική μουσική. Την παρουσίασε στον μεγάλο Άραβα συνθέτη, Ζακαρίχα Αχάντ, που την πήγε στο Κάιρο στις αρχές της δεκαετίας του 1920 για να υπογράψει συμβόλαιο με την Odeon Records. Ήταν 1923. Τρία χρόνια αργότερα κέρδιζε περισσότερα από κάθε άλλο Αιγύπτιο μουσικό στη σκηνή και το φαινόμενο της Ουμ Κασούν, είχε ήδη, γεννηθεί!
Fairuz ή Fayrouz: η Φαϊρούζ
Και αυτή, η ουράνια φωνή γεννήθηκε σε ένα φτωχικό σπίτι στον Λίβανο το 1935. Ο πατέρας της ήταν ένας πολύ ταλαντούχος ούτι, που της δίδαξε την ιερότητα της μουσικής για τις ανθρώπινες ψυχές και την πολιτιστική της σημασία. Στα πρώτα της χρόνια, τραγούδησε σε σχολικές παραστάσεις και τοπικές εκδηλώσεις, βελτιώνοντας την τέχνη της και αποκτώντας εμπιστοσύνη στη μαγευτική φωνή της. Το ταλέντο της αναγνωρίστηκε και θαυμάστηκε, σχεδόν αμέσως. Σε ηλικία 15 ετών, οι αδελφοί Ραχμπάνι, ο Ασσί και ο Μανσούρ, διάσημοι συνθέτες και θεατρικοί συγγραφείς ανακάλυψαν τις μοναδικές φωνητικές της ικανότητες. Σηματοδοτήθηκε με την συνάντηση τους, η αρχή μιας σημαντικής συνεργασίας που θα διαμόρφωσε το τοπίο της αραβικής μουσικής. Η Φαϊρούζ, με τους δύο συνεργάτες, μπόρεσε να εκφράσει την καλλιτεχνική της σημαντική και δεν τραγούδησε απλώς τραγούδια, αλλά ζωγράφισε συναισθήματα με τη φωνή της, τους συγκινητικούς στίχους και τις συγκλονιστικές μελωδίες της. Αφοσιώθηκε στο να εξασκήσει στο έπακρο την τέχνη και την τεχνική της, σαν μοναχή σχεδόν, μην αφήνοντας περιθώριο στην ζωή της, για τίποτα άλλο εκτός απ την μουσική της εξέλιξη, όσο πιο κοντά μπορούσε να αγγίξει την τελειότητα.
Πως η Ουμ Καλσούμ με την φωνή της οδηγεί σε ομαδικό tarab ή αλλιώς έκσταση
Η Ουμ Καλσούμ, πάλι, είναι μέχρι το 1932, θρύλος και υπόδειγμα για νεότερους τραγουδιστές. Είναι τότε που ξεκινά μια περιοδεία στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική. Στο Ράδιο Κάιρο έκανε μια συναυλία κάθε Πέμπτη βράδυ για τα επόμενα 40 χρόνια. Οι δρόμοι άδειαζαν κυριολεκτικά κάθε Πέμπτη βράδυ με οικογένειες να μαζεύονται γύρω από το ραδιόφωνο για να ακούσουν την αγαπημένη τους τραγουδίστρια. Μια συναυλία της, θα διαρκούσε από τις 21.30 έως τις πρώτες πρωινές ώρες της Παρασκευής. Τα τραγούδια της στη δεκαετία του 1930 επικεντρώνονταν συνήθως στα παμπάλαια θέματα της χαμένης αγάπης και της ερωτικής λαχτάρας – από πολλές απόψεις αρκετά παρόμοια με την όπερα δυτικού τύπου και ήταν λίγο σαν διάλογος, αλλά εκείνη τραγούδησε σόλο, κάνοντας συζήτηση με την τεράστια γκάμας φωνής της και την ορχήστρα της, δημιουργώντας ένα απόκοσμο αποτέλεσμα, σπαρακτικού αυτοσχεδιασμού και αυτόνομου, ανεπανάληπτου κάθε φορά έργου τέχνης. Η φωνή της στέκεται σαν φυσικό φαινόμενο: δυνατή, ικανή και καθαρή! Τα τραγούδια της γίνονται βιρτουόζικα, ρομαντικά και μοντέρνα.
Απόλαυσε την ποίηση που γράφτηκε από ανθρώπους όπως ο Ραμί και ερμήνευσε εξαίσια τα ποιήματά του με τη φωνή της σπάνιας κοντράλτο, τραγουδώντας με τα πιο χαμηλά πλήκτρα της γυναικείας φωνής. Είχε την ασυνήθιστη ικανότητα να φτάνει τόσο χαμηλά όσο η δεύτερη οκτάβα και τόσο ψηλά όσο η όγδοη οκτάβα! Η δύναμη της φωνής της μπορούσε να παράγει απίστευτες 14.000 δονήσεις ανά δευτερόλεπτο και απαιτούσε να απομακρυνθεί τουλάχιστον τρία πόδια από το μικρόφωνό της. Ειπώθηκε ότι δεν θα τραγουδούσε μια γραμμή με τον ίδιο τρόπο δύο φορές, και ότι κάθε λέξη που τραγουδούσε ήταν πεντακάθαρη για να την καταλάβουν όλοι την πρώτη φορά. Κάθε Αραβική ψυχή στον κόσμο θα μπορούσε να συνδεθεί με το τραγούδι της και τα καθολικά αναγνωρίσιμα θέματά της. Οι παραστάσεις της διαρκούσαν έως και πέντε ώρες, κατά τη διάρκεια των οποίων θα τραγουδούσαν, ας πούμε, τρία τραγούδια, καθώς το κοινό ζητούσε επαναλήψεις. Επαναλάμβανε εκτενώς τις γραμμές που ζητούσε και αυθόρμητα συνέχιζε να αυτοσχεδιάζει σε μια διαρκή διαδραστική ανταλλαγή με το κοινό της.
Ο Ρόμπερτ Πλαν λοιπόν, των Led Zeppelin είπε: «Με εντυπωσίασε η ισορροπία της, η επίγνωση και προφανώς η φωνητική δουλειά της, που όταν τραγουδούσε, μπορούσε να κρατήσει μια νότα τόση ώρα, ώστε να νιώσεις την ένταση, να την ακολουθήσει η δική σου ανάσα και όλη η ορχήστρα, μέχρι εκείνη να θελήσει να αλλάξει τον σπαραγμό, λυτρώνοντας σε και οδηγώντας σε έναν καινούργιο. Μα ώσπου μπορούσε να φτάσει;”. Τελειοποιώντας την τραγουδιστική παράδοση της Μέσης Ανατολής, η Ουμ Κασούν επαναλάμβανε τις άρσεις, τις θέσεις, τις στάσεις στις νότες της, ξανά και ξανά, με άλλες συναισθηματικές λεπτότητες και εντάσεις, προκαλώντας συστηματικά το κοινό της σε μια ευφορία γνωστή ως tarab ή «έκσταση». Η φωνή της έφτασε και κυρίευσε στα άδυτα όλων των αραβικών σπιτιών μέσα από το ραδιόφωνο και οι γενιές μεγάλωσαν με τη συνεχή παρουσία της και τη χαρακτηριστική φωνή της σε μια άκρως εξατομικευμένη σχέση. Έκανε και σινεμά, για να την δουν όλοι συμμετέχοντας σε 6 εμβληματικές ταινίες, όπου τα Σαλιμά και Φατμά είναι τα πιο κλασσικά φιλμ της.
Η Μαντόνα και η Μπιγιόνσε προσπάθησαν αλλά… ατύχησαν!
Η Φαϊρούζ και βεβαίως η Ουμ Καλσούμ κατέχουν μια αξιόλογη θέση ως εμβληματικές φιγούρες, που τιμώνται για την απαράμιλλη συνεισφορά τους στη μουσική και τον βαθύ αντίκτυπό τους στο κοινό μεταξύ των γενεών και των συνόρων. Ακόμη και η Μαντόνα και η Μπιγιόνσε προσπαθούν να αιχμαλωτίσουν λίγη από τη μαγεία τους για τον δικό τους ήχο. Η μεν Μπιγιόνσε δοκίμασε να τραγουδήσει Ουμ Καλσούμ σε περιοδεία της και το 1992, ενώ η Μαντόνα προσπάθησε να ερμηνεύσει το El Yawm Ulliqa Ala Khashab της Φαϊρούζ, στο Erotica. Δεν είχε λάβει άδεια για τα δικαιώματα. Το ζήτημα θα τακτοποιούνταν εκτός δικαστηρίου, αλλά το άλμπουμ και το σινγκλ της Madonna απαγορεύτηκαν και τα δύο στον Λίβανο.
Πως η Φαϊρούζ έκανε τις συναυλίες της σχεδόν πνευματικές συγκεντρώσεις, ενώνοντας όλο τον Αραβικό κόσμο
Η τέχνη της Φαϊρούζ είναι ένας θησαυρός συναισθημάτων, με κάθε τραγούδι να υφαίνει αφηγήσεις που μιλούν για τις κοινές εμπειρίες, τις χαρές, τις λύπες και τις φιλοδοξίες του αραβικού κόσμου. Το να ακούγεται Φαϊρούζ κάθε πρωί είναι παράδοση για πολλούς Άραβες. Για δεκαετίες, σχεδόν όλοι οι ραδιοφωνικοί σταθμοί στον αραβικό κόσμο ξεκινούν την πρωινή τους εκπομπή με ένα τραγούδι της. Είναι τόσο δημοφιλής στην πραγματικότητα, που αν ψάξετε στο google «Πρωινά τραγούδια Fairouz» θα ανακαλύψετε μια πληθώρα από όμορφα και ευχάριστα τραγούδια. Η ικανότητά της να εμποτίζει κάθε στίχο με ακατέργαστα συναισθήματα και ειλικρίνεια έγινε η υπογραφή της, ξεχωρίζοντας την ως καλλιτέχνη. Οι ζωντανές εμφανίσεις της έμοιαζαν με πνευματικές συγκεντρώσεις, όπου άνθρωποι από όλα τα κοινωνικά στρώματα έρχονταν μαζί, ενωμένοι από τη δύναμη της μουσικής. Παρά το γεγονός ότι ήταν σούπερ σταρ, παρέμεινε προσγειωμένη, αποφεύγοντας τη λάμψη και τη γοητεία που συχνά συνοδεύουν τη φήμη. Σε όλη τη διάρκεια της καριέρας της, τα τραγούδια της Φαϊρούζ έγιναν ύμνοι για γιορτές, επαναστάσεις και στιγμές παρηγοριάς. Η φωνή της έγινε σύμβολο ανθεκτικότητας, ελπίδας και πολιτιστικής υπερηφάνειας για τον αραβικό κόσμο.
Κοινά και διαφορά
Μπορεί η Φαϊρούζ Fairuz και η Ουμ Κασούν να μοιράζονται την κορυφή των εμβληματικών φιγούρων στην αραβική μουσική, αντιπροσωπεύουν, όμως, διαφορετικές πτυχές τέχνης. Η τέχνη της Φαϊρούζ φέρνει πιο οικεία, συναισθηματική σύνδεση, αγγίζοντας προσωπικές εμπειρίες και συναισθήματα, ενώ οι εμφανίσεις της Ουμ Κασούν ήταν μεγαλειώδεις, επικές και συχνά συνδέονταν με μεγαλύτερα θέματα πατριωτισμού και ενότητας. Κάποιοι μπορεί να προτιμούν τις ψυχωμένες, λεπτές ερμηνείες της Φαϊρούζ που σα να τραβούν χορδές της καρδιάς, ενώ άλλοι μπορεί να έλκονται από τη μεγαλειώδη, σαν ύμνους γοητεία των δυνατών ερμηνειών της Ουμ.
Όσο υπάρχουν Άραβες…
Μέχρι το 1966, η Ουμ Κασούν, έχοντας κατακτήσει την έκφραση της και τη τεράστια φήμη της, ξεκινά να δοκιμάζει τραγούδια δυτικής επιρροής. Το 1967, δίνει συναυλία στο περίφημο L’Olympia στο Παρίσι. Αμείφθηκε με το διπλάσιο των χρημάτων που έλαβε η ανυπέρβλητη Μαρία Κάλλας στον ίδιο χώρο. Όταν η Αίγυπτος ηττήθηκε και ταπεινώθηκε στον Πόλεμο των Έξι Ημερών το 1967, τα τραγούδια της απέκτησαν έναν ανατριχιαστικό και ακόμη πιο οδυνηρό τόνο. Φέρεται ότι η Ουμ Κασουμ απομονώθηκε στο υπόγειο του σπιτιού της και πήρε την ήττα εξαιρετικά προσωπικά. Στη συνέχεια έδωσε αναρίθμητες συναυλίες, δωρίζοντας τα έσοδα στην κυβέρνηση για την ανοικοδόμηση κτιρίων και ηθικού. Πέθανε από καρδιακή ανεπάρκεια πάνω στη σκηνή, το 1975, σε ηλικία 76 ετών. Τέσσερα εκατομμύρια άνθρωποι πλημμύρισαν το τόπο της κηδείας της, με τον Πρόεδρο Νάσσερ να κάνει έκκληση να μείνουν σπίτια τους, γιατί προκαλούσαν χάος. Τάφηκε στην Πόλη των Νεκρών στο Κάιρο, όχι μακριά από τον Νείλο.
Η είδηση του θανάτου της έγινε πρωτοσέλιδο σε όλο τον κόσμο. Το 2001, η αιγυπτιακή κυβέρνηση ίδρυσε το Μουσείο Kawkab al-Sharq στη μνήμη της στο ανάκτορο Manesterly του Καΐρου, με μια συλλογή που περιλαμβάνει φουλάρια, γυαλιά ηλίου, προσωπικά αντικείμενα, φωτογραφίες και ηχογραφήσεις. Ένα μνημείο ανεγέρθηκε προς τιμήν της στο Ζαμελέκ του Καΐρου, στο χώρο του πρώην σπιτιού της. Στη Βαγδάτη δεκάδες καφέ έχουν το όνομα της και η μουσική παίζεται παντού. Το Λούβρο στο Άμπου Ντάμπι εξακολουθεί να εκθέτει το μαργαριταρένιο κολιέ της, με τα μαργαριτάρια του 1888. Σαράντα οκτώ χρόνια μετά τον θάνατό της, στις 10 το βράδυ της πρώτης Πέμπτης κάθε μήνα, οι αιγυπτιακές ραδιοφωνικές σταθμοί εξακολουθούν να αφιερώνουν ένα πρόγραμμα στη μουσική της. Όσο υπάρχουν Άραβες τραγουδούν οι ψυχές τους, με την φωνή της…
Δυο φωνές – σύμβολα
Παρά την απαράμιλλη φήμη και τη λατρεία που έχουν πληθυσμοί ολόκληρη στη Φαϊρούζ, εκείνη διάγει βίο, απόλυτα ιδιωτικό, αποφεύγοντας τα φώτα της δημοσιότητας και προτιμώντας να αφήνει τη μουσική της να μιλάει πολύ για λογαριασμό της. Τα τραγούδια της συνεχίζουν να αγαπιούνται από τις νέες γενιές, από θαυμαστές παλιούς και νέους, που βρίσκουν παρηγοριά, νοσταλγία και έμπνευση στη διαχρονικότητα και το μεγαλείο της έκφρασης της. Το 1966 εκείνη, συνάντησε το ίνδαλμα της, την Ουμ Καλσούν, στον Λίβανο. Δύο σύμβολα της παναραβικής ενότητας, ελευθερίας, υπερηφάνειας και ελπίδας! Έσκυψε και την προσκύνησε! Η Ουμ όμως, έκανε το ίδιο! Μόνο εκτίμηση, θαυμασμός και σεβασμός υπήρξε ανάμεσα τους. Και το πηγαίο ταλέντο τους, η αποφασιστικότητά τους, η μοναδικότητας τις κάνουν δεκαετίες τώρα να ακούγονται παντού, σε ένα κόσμο διαφορετικό απ το δικό μας, αλλά στο τέλος, όχι και τόσο!
Είτε βρεθεί κανείς στη Βηρυτό, είτε στο Κάιρο, μπροστά σε μια πλατεία της πόλης ή ένα εστιατόριο στον τελευταίο όροφο ή το ανοιχτό παράθυρο ενός ταξί, αυτοί οι αμίμητοι αισθητικοί ήχοι του αιώνιου αστεριού της Αιγύπτου με το χαρακτηριστικό μαντίλι στο χέρι ή τη διαρκή ουράνια φωνή του Λιβάνου, θα ακουστούν, σαν ένα με το τόπο, σαν αεράκι, ή δροσιά, ή σκιά απ τα σύννεφα, σαν πραγματικότητα της αραβικής ύπαρξης, σαν στεναγμός ανακούφισης, σαν ομορφιά…
