Η αναζήτηση της κλασικής λογοτεχνίας για την ανθρώπινη ζωή σε καιρό επιδημίας & η ανάγνωση σχετικών με το θέμα ιστορικών συγγραμμάτων θέτουν τη σύγκριση μεταξύ παρελθόντος & παρόντος. Μεταξύ των υγειονομικών και διοικητικών μέτρων που εφαρμόστηκαν τις τελευταίες εβδομάδες στις χώρες που πλήττονται από τον κορωνοϊό, μπορούμε να καταγράψουμε:
Α. τον κατ’ οίκον περιορισμό ανδρών, γυναικών και παιδιών
Β. τη μετατροπή μεγάλων κτιρίων με σκοπό τη στέγαση των μολυσμένων
Γ. τον αυστηρό έλεγχο της κυκλοφορίας & τις κυρώσεις κατά των παραβατών
Δ. τη δημιουργία τεχνητών εμποδίων (πλαστικές ή μεταλλικές μπάρες σε δρόμους) μεταξύ γειτονικών εδαφών που φυλάσσονται ακόμα & από ένοπλους φρουρούς σε περιπτώσεις καραντίνας ή αποκλεισμού περιοχών
Ε. την υποχρέωση αιτιολόγησης της παρουσίας σε συγκεκριμένο τόπο μέσω προσωπικών εγγράφων ταυτότητας.
Ψεύτικα νέα, «αποδιοπομπαίοι τράγοι» και σχολικές αναμνήσεις
Στο σύνολο των πολιτών στην αρχή ενεργούν μηχανισμοί που τροφοδοτούν ψεύτικα νέα & οδηγούν στην αναζήτηση ενός «αποδιοπομπαίου τράγου» ως την πρώτη πηγή μετάδοσης ή «μολυσμένων» που αποτελούν τους κύριους φορείς της ασθένειας. Συγκριτικά με αυτά τα σενάρια, οι δημοσιογράφοι & οι σχολιαστές δεν διστάζουν να καταφύγουν σε σχολικές αναμνήσεις, κάνοντας αναφορές στον Θουκυδίδη (περ. 460 π.Χ. – περ. 395 π.Χ), τον Βοκκάκιο (1313-1375), τον Μαντσόνι (1785-1873) & τον Καμύ (1913 – 1960), ώστε να «εφοδιασθούν» για να προσεγγίσουν την ιστορία & τις σημερινές καταστάσεις. Σίγουρα δεν είναι δυνατόν να αρνηθούμε τις διατάξεις ελέγχου, τον περιορισμό του εμπορίου, την επαναδιαμόρφωση των δομών στέγασης & την έκτακτη πρόσληψη προσωπικού υγείας. Πώς να μην έρθουν στη θύμησή μας τα δελτία υγείας που επέτρεπαν, στην εποχή του Παλαιού Καθεστώτος (1559 – 1690), τη μετακίνηση των ανθρώπων, αφού σήμερα βρίσκουμε μέσα στις τσέπες μας τις ευλαβικά διατηρημένες βεβαιώσεις, ώστε να δικαιολογήσουμε τις μετακινήσεις μας, ακόμα & σε ένα κοντινό μας τόπο, από πιθανούς αστυνομικούς ελέγχους; Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε αυτή την αναφορά & να απαριθμήσουμε ομοιότητες και συγκρίσεις που αναδύονται από καταστάσεις έκτακτης ανάγκης επιδημιών του παρελθόντος και του παρόντος.
«Προσοχή στις συναναστροφές» – Ιησουίτες
Ωστόσο, ο ιστορικός λογοτεχνίας μπορεί να ξαναβρεί το σύνθημα των Ιησουιτών, «προσοχή στις συναναστροφές», το οποίο θα επαναληφθεί στο περίφημο δοκίμιο του μη κληρικού Κάρλο Ντιονιζότι (1908 – 1998). Συγκεκριμένα, η ιδιαιτερότητα του δελτίου υγείας αποκαλύπτει πειστήρια ιχνηλασίας: είχε εκδοθεί για ένα μόνο πρόσωπο από λαϊκή ή εκκλησιαστική αρχή και περιγράφει συνοπτικά τα φυσικά χαρακτηριστικά του ατόμου ώστε να είναι δυνατή η αναγνώρισή του. Μερικές φορές το «υγειονομικό δελτίο» εξασφαλίζονταν με πληρωμή και υπήρχαν εκείνοι που παρείχαν ψευδή στοιχεία, όπως έκανε ο Ελβετός γιατρός και περιηγητής Τόμας Πλάττερ (1499-1582) στο τέλος του δεκάτου έκτου αιώνα για τη μετακίνηση από περιοχές που ήλεγχαν οι προτεστάντες σε εκείνες των καθολικών. Αντιστρόφως, η βεβαίωση την εποχή του κορωνοϊού υπογράφεται από το πρόσωπο που τη συνέταξε και πιστοποιείται με το διαβατήριο ή την ταυτότητα ή την άδεια οδήγησης: επομένως όχι μόνο το ίδιο το άτομο είναι άμεσα υπεύθυνο για την αξιοπιστία της βεβαίωσής του, αλλά υπάρχει επίσης ένας τομέας της δημόσιας διοίκησης ο οποίος εκδίδει επίσημα έγγραφα και εγγυάται την ισχύ τους. Τα ατομικά δικαιώματα και ο μηχανισμός ενός οργανωμένου κράτους διαφέρουν σημαντικά από εκείνον του παρελθόντος για τη βεβαίωση-εξακρίβωση του πολίτη σε μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης.
Τα αριθμητικά στοιχεία και πως δεν αποδεικνύουν τη σοβαρότητα της σημερινής κατάστασης σε σχέση με εκείνη ενός, δύο, τριών αιώνων πριν
Επιπλέον, στους τίτλους των εφημερίδων, στις συνεντεύξεις και στις δηλώσεις αναγιγνώσκονται και συγκρίνονται δεδομένα θνητότητας που υπήρχαν και υπάρχουν στους ανθρώπους σε παρόμοιες καταστάσεις. Τα δημογραφικά δεδομένα, όμως, δίνουν μια πολύ διαφορετική εικόνα. Η επιδημία της πανώλης του 1630-1631 είχε μειώσει τον πληθυσμό της βόρειας Ιταλίας σε ποσοστό 27%· η εξάπλωση της χολέρας στα χρόνια 1835-1837 προξένησε στα Ιταλικά κράτη περισσότερους από 140.000 θανάτους, μεταξύ των οποίων και το ένα τρίτο της Νάπολης και του Παλέρμο· η ισπανική γρίπη της 1919-1920 προκάλεσε περίπου 60 εκατομμύρια θύματα παγκοσμίως. Συγκριτικά, το ποσοστό των θετικών στον κορωνοϊό Ιταλών, στις 7 Απριλίου 2020, αντιπροσώπευε το 0,225% του πληθυσμού, ενώ το ποσοστό της θνησιμότητας ήταν 12,2%. Ακόμη και στον τομέα της στατιστικής τα αριθμητικά στοιχεία δεν αποδεικνύουν τη σοβαρότητα της σημερινής κατάστασης σε σχέση με εκείνη ενός, δύο, τριών αιώνων πριν.
Η απομόνωση της εξοχής «με την ελπίδα της αποφυγής του κακού», στα 1631
Ένα στοιχείο διαφοροποίησης ακόμη έχει σχέση με τη δημόσια και ιδιωτική συμπεριφορά. Στο παρελθόν ήταν ευρέως διαδομένη η συνήθεια μεταξύ των πλουσίων και των ισχυρών να εγκαταλείπουν τις πολυπληθείς και μολυσμένες πόλεις για να βρουν καταφύγιο στην απομόνωση της εξοχής «με την ελπίδα της αποφυγής του κακού», όπως έγραφε ένας Μπολονιέζος το 1631. Δεν έλειπαν οι προτροπές σε εκείνους που κυβερνούσαν να παραμείνουν στη δική τους διοίκηση και υπηρεσία, αλλά συχνά αγνοούνταν. Ο Άγγλος Σάμιουελ Πηπς (1633-1703) στο ημερολόγιό του περιέγραψε ως «αξιοθρήνητες» τις δικαιολογίες για τον καταυλισμό στην εξοχή του παπά της ενορίας του, ο οποίος είχε αφήσει το Λονδίνο κατά τη διάρκεια της πανούκλας του 1665.
Η μεγάλη διαφοροποίηση με το χθες
Σήμερα, εκτός από σπάνιες περιπτώσεις (δισεκατομμυριούχοι αθλητές ή πολιτικοί), τα μέσα ενημέρωσης και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν αναφέρονται σε εκείνους που αποφεύγουν τον κίνδυνο μετάδοσης, αλλά επιμένουν, σε έντονους τόνους, για τη δέσμευση και την αίσθηση του καθήκοντος που επιδεικνύουν οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι και λειτουργοί. Είναι δυνατόν να υποθέσουμε ότι η κατάσταση έκτακτης ανάγκης έχει εισαγάγει την ηθική ευθύνη στην τάξη των πολιτικών που δεν της αναγνωρίζονταν από μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης; Μπορεί επίσης να ειπωθεί ότι η διαφοροποίηση δεν οφείλεται μόνο στην αυξημένη αποτελεσματικότητα του ανθρώπινου ελέγχου επί των τελειοποιημένων τεχνολογικών εργαλείων, αλλά και από τη διαφορετική αντίληψη του πολιτικού δεσμού: Στην κορυφή της πυραμίδας σήμερα δεν υπάρχει η εξουσία μιας δυναστείας ή μιας ελίτ, αλλά εκλεγμένοι εκπρόσωποι· στη βάση δεν υπάρχει ο υπήκοος, αλλά ο πολίτης.
Ο ηρωικός γιατρός ενός λοιμοκαθαρτηρίου του 17ου αιώνα και ο εξίσου ηρωικός γιατρός το 2020 σε μια μονάδα εντατικής θεραπείας
Πέρα από την πολιτική, υπάρχει και η επιστήμη. Ο γιατρός που εξετάζει εξ αποστάσεως το σώμα του χολεριασμένου και ο κουρέας-χειρουργός που τρυπάει τους βουβώνες είναι εικόνες που αναπαριστώνται στη ζωγραφική τέχνη του μπαρόκ, στην παράδοση του ιστορικού μυθιστορήματος και, φυσικά, στην ιστορία της ιατρικής. Η άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος σε περιβάλλον υψηλού κινδύνου αποδεικνύει την πίστη στον όρκο του Ιπποκράτη και την αναστροφή ενός αρνητικού πολύχρονου στερεότυπου που εστιαζόταν στην απληστία των ιατρών. Εκ πρώτης όψεως, υπάρχει συνέχεια μεταξύ του ηρωικού γιατρού στους διαδρόμους ενός λοιμοκαθαρτηρίου του 17ου αιώνα και του γιατρού που σήμερα το 2020 προσφέρει στην πόλη του Μπέργκαμο τις υπηρεσίες του σε μια μονάδα εντατικής θεραπείας. Ωστόσο, οι διαφορές είναι τεράστιες: Όχι μόνο εκείνες που προκύπτουν από την εφαρμογή της επιστήμης στην ιατρική (διαγνωστικά εργαλεία, τεχνολογίες αιχμής, εξεζητημένες εργαστηριακές εξετάσεις, κλπ.), αλλά κι αυτές που οδηγούν στην εκπαίδευση και την επαγγελματική πρακτική: Δεν είναι το βιβλίο ο χώρος αποθήκευσης γνώσεων που διαδίδονται με την πάροδο του χρόνου, αλλά το σώμα του υγιούς και του ασθενούς ως θησαυρός ζωντανής γνώσης· η απόκλιση από τον σεβασμό της παράδοσης στη θεμελιώδη αξία του πειράματος και της εμπειρίας.
Αναχρονισμοί και οι απατηλές συγκρίσεις παραμονεύουν
Συμπερασματικά, οι προφανείς αναχρονισμοί και οι απατηλές συγκρίσεις εύκολα παραμονεύουν και πρέπει να διαλυθούν, γεγονός που το γνωρίζουν πολύ καλά και οι δημοσιογράφοι. Σημαντικοί ιστορικοί έχουν πάρει καθαρές θέσεις ως προς αυτό: Ο Λουσιέν Φεμπρ (1878-1956) είπε ότι ο αναχρονισμός αποτελεί «την αμαρτία των αμαρτιών» και πρέπει να λαμβάνονται «προφυλάξεις» και να υπάρχουν «προδιαγραφές». Ο Μαρκ Μπλοχ (1886-1944) προειδοποίησε για τις «ψεύτικες ομοιότητες» ζητώντας να κατανοήσουμε την «αίσθηση της διαφοράς» ώστε να είμαστε σε θέση να «έχουμε μια υγιή γνώση του παρελθόντος». Το παρελθόν πρέπει πάντα να το θυμόμαστε, είναι «μια μακρινή χώρα», μια ξένη χώρα.
*Αφορμή γι’ αυτό το άρθρο υπήρξαν πρόσφατα δημοσιευμένα στοιχεία στον ιστότοπο της φημισμένης εγκυκλοπαίδειας Treccani
