«Ο ιός φέρνει ασθένεια και αυτή είναι η φύση. Η πανδημία απ την άλλη, που εξαπλώνεται παντού, είναι πολιτική» – από τη δραματοποιημένη επιστημονική σειρά Mars, στο Netflix. Η σιωπή για να αποφευχθούν οι οικονομικές επιπτώσεις ενός δριμύτατου ιού, οδηγεί στην εξάπλωση του. Έτσι έγινε με τον άνθρακα στην άκρη της Σιβηρίας, όπου η κλιματική αλλαγή και ο παρατεταμένος καύσωνας σ αμαθή περιοχή σε αυτή επέτρεψε στο βακτήριο να βγει από το χώμα έπειτα από επτά δεκαετίες απουσίας. Η αποσύνθεση νεκρών ταράνδων στις τούνδρες ενεργοποίησε τον ιό, που πέρασε γρήγορα στους νομάδες βοσκούς των κοπαδιών τους. Ιοί με αρχικά και κώδικες ονομασίες Sars, Sars-Cov-2, H1N1,H2N2, αφρικανική πανώλη, η νόσος των πουλερικών, η νόσος των τρελών αγελάδων και κορώνα ιός απ το σχήμα του και παγκόσμιες φοβίες και πτώση χρηματιστηρίων και η ανθρωπότητα να αντιδρά πάντα το ίδιο, αταβιστικά, μπροστά στο κίνδυνο του μολυσματικού τέλους.
Ο Όμηρος, ο Θουκυδίδης, ο λιμός, η μανία των θεών ενάντια των ανθρώπων
Στον Όμηρο οι θεοί έριχναν βέλη απ τον Όλυμπο στους πολεμιστές που βάλλονταν από ίωση, από λοιμό, πανούκλα, πανώλη, λέπρα ή χολέρα όπως ήταν σχηματικά περίπου επιδημίες οι φοβικές και καταστροφικές, μέχρι τις μέρες μας. O Θουκυδίδης, στην ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου γράφει: «… Κ’ ευθύς μόλις άρχισε το καλοκαίρι, εισέβαλαν οι Πελοποννήσοι κ’ οι σύμμαχοι τους όπως και πρωτύτερα στην Αττική με τα δύο τρίτα της στρατιωτικής του δύναμης ο καθένας (με αρχηγό πάλι τον Αρχίδαμο, γιο του Ζευξίδαμου, βασιλιά των Λακεδαιμονίων), κι αφού έκαμαν στρατόπεδο άρχισαν να ρημάζουν τον τόπο συστηματικά. Αλλά πριν περάσουν πολλές ημέρες από την ώρα που μπήκαν στην Αττική, πρώτο φανερώθηκε η αρρώστια στην Αθήνα, αρρώστια που λένε βέβαια πως έπεσε κι άλλοτε σε πολλούς τόπους, γύρω στη Λήμνο και αλλού, αλλά πουθενά δεν θυμούνται να παρουσιάστηκε τόσο φοβερή, ούτε να χάλασε τόσους ανθρώπους. Γιατί δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα ούτε οι γιατροί που κοίταζαν τους τούς αρρώστους στην αρχή, γιατί δεν ήξεραν τη φύση του κακού, κι αυτοί οι ίδιοι πέθαιναν σε μεγαλύτερη αναλογία όσο περισσότερο τους πλησίαζαν, ούτε καμία άλλη ανθρώπινη τέχνη κι όλες οι παρακλήσεις που έκαναν στους ναούς κι όσα προσκυνήματα στα μαντεία κι άλλα τέτοια, ήταν όλα του κακού και στο τέλος τα παράτησαν κι αυτά, γιατί τους χαράκωσε το κακό». Ήταν η επιδημία του 429 π.Χ., από την οποία νόσησε ο ίδιος ο Θουκυδίδης και ο Περικλής και έπεσαν θύματα χιλιάδες Αθηναίοι…
«Το χαράκωμα απ το κακό» και τα συμπτώματα του
Ο Θουκυδίδης περιγράφει τα συμπτώματα με λεπτομέρειες: «Ο χρόνος εκείνος, όπως το παραδέχονταν όλοι, ήταν εξαιρετικά ελεύθερος από άλλες αρρώστιες κι αν κανείς πριν από αυτήν ήταν κάπως ανήμπορος όλα ξεκαθάριζαν πως ήταν αυτή. Τους άλλους όμως που δεν είχαν καμία φανερή αιτία κακοδιαθεσίας, έξαφνα, ενώ ήταν πρωτύτερα εντελώς γεροί τους έπιαναν πρώτα δυνατές θέρμες στο κεφάλι, κοκκίνιζαν τα μάτια τους κ’ ερεθιζόταν πολύ, κι απ’ την αρχή άναβαν και μάτωναν τα μέσα τους, ο φάρυγγας και η γλώσσα, κι η αναπνοή τους έβγαινε παράξενη και βρωμούσε. Έπειτα απ’ αυτά άρχιζε δυνατό φτάρνισμα και βραχνάδα και σε λίγο κατέβαινε στο στήθος το πάθημα, με δυνατό βήχα, κι όταν πιανόταν από την καρδιά της έδινε μία και τη γύριζε ανάποδα, κι έβγαινε χολή από το στόμα κι από κάτω, όσων λογιών έχουν κιόλας ονοματίσει οι γιατροί, και μάλιστα με δυνατούς πόνους και τους περισσότερους τους έπιανε ξερό ρέψιμο που τους έφερνε δυνατούς σπασμούς, που σε άλλους σταματούσαν ύστερα από λίγο, σε άλλους κρατούσαν μέρες ολόκληρες. Και σ’ όποιον τ’ άγγιζε από έξω, το κορμί του αρρώστου δεν ήταν ούτε υπερβολικά ζεστό, ούτε υγρό, αλλά κοκκινωπό, μελανιασμένο, γεμάτο εξανθήματα, μικρά σπυριά και πληγές. Από μέσα τους ένιωθαν τέτοια πύρα που δεν μπορούσαν να υποφέρουν να τους αγγίζουν ούτε τα πιο ψιλά και μαλακά ρούχα ή σεντόνια ή οτιδήποτε άλλο και την πιο μεγάλη ανακούφιση θα ένιωθαν αν μπορούσαν να ριχτούνε μέσα σε κρύο νερό…
…Και πολλοί από όσους δεν είχαν κανένα να τους κοιτάξει έκαναν αυτό ακριβώς, πέφτοντας μέσα σε πηγάδια βασανισμένοι από αδιάκοπη και ανυπόφορη δίψα και το ίδιο έκανε, είτε έπιναν πολύ, είτε λίγο. Και πάνω από όλα και χωρίς αναπαμό ήταν η στεναχώρια που δεν μπορούσαν να βρουν ανακούφιση με τίποτα και ούτε μπορούσαν να κοιμηθούν. Το σώμα όμως, όσο καιρό ήταν η αρρώστια στο κρίσιμο στάδιο της δεν μαραινόταν, αλλά άντεχε στο βάσανο περισσότερο από ότι θα μπορούσε κανείς να περιμένει, έτσι που πέθαιναν οι περισσότεροι ύστερα από εννιά ή εφτά μέρες από τη μέσα τους κάψα, χωρίς να έχει εντελώς εξαντληθεί η δύναμη τους, ή αν ξέφευγαν αυτό το στάδιο κατέβαινε ύστερα το κακό κατέβαινε στη κοιλιά, γέμιζαν πληγές και αφού τους έπιανε δυνατή και ασταμάτητη διάρροια, πέθαιναν οι περισσότεροι στο δεύτερο αυτό στάδιο από την εξάντληση. Και το κακό περνούσε από όλο το κορμί, μια και είχε στερεωθεί στην αρχή στο κεφάλι και προχωρούσε από πάνω προς τα κάτω, κι αν κανείς σωζόταν από τα χειρότερα, φανερωνόταν τούτο επειδή έπιανε πια τις άκρες γιατί έπεφτε και στα γεννητικά όργανα και στις άκρες των χεριών και των ποδιών, και πολλοί που συνήλθαν έμειναν χωρίς αυτά μερικοί άλλοι πάλι έχασαν το φως τους ή το θυμητικό τους, ενώ άντεξαν στην καθαυτό αρρώστια στην αρχή και ξέχασαν μόλις σηκώθηκαν ποιοι ήταν οι ίδιοι και δεν γνώριζαν ούτε τους πιο στενούς συγγενείς και φίλους τους». Μετά το πρώτο ξέσπασμα το 430 π.Χ. ο λοιμός αναζωπυρωνόταν συνεχώς μέχρι το 425 π.Χ. Ήταν ο «αττικός λοιμός» ονομαζόμενος και «λοιμός του Θουκυδίδη».
Ρώμη και Βυζάντιο, ο ιστορικός Προκόπιος και ο «µεγάλος λοιµός, από τον οποίο κινδύνευσε να εξαφανιστεί όλο το ανθρώπινο γένος»
Ο χρόνος κυλά αστραπιαία στα βιβλία και η οδύνη μοιάζει τόσο μακρινή! Σημειώνεται ο «λοιμός του Αντωνίνοι» στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία τον δεύτερο μετά χριστιανικό αιώνα. Έπειτα ακουσθεί ο «λοιμός του Ιουστινιανού», στην Ευρώπη και στη Μ. Ασία από το 531 έως το 580 μ. Χ ., που περιεγράφηκε με εξουθενωτικές λεπτομέρειες από το βυζαντινό ιστορικό Προκόπιο, που μιμήθηκε την αντίστοιχη περιγραφή του Θουκυδίδη για τον λοιμό της Αθήνας. «Εκείνα τα χρόνια» γράφει ο Βυζαντινός Ιστορικός, «έπεσε µεγάλος λοιµός, από τον οποίο κινδύνευσε να εξαφανιστεί όλο το ανθρώπινο γένος. Ξεκίνησε από τους Αιγυπτίους που κατοικούν στο Πηλούσιο. Από εκεί η αρρώστια απλώθηκε σ’ όλη τη γη και δεν άφησε ούτε νησί, ούτε σπηλιά ή βουνοκορφή όπου να ζούσε κάποιος άνθρωπος. Τους ανθρώπους τους έπιανε ξαφνικά πυρετός. Ο πυρετός ήταν χαµηλός από την αρχή ως το βράδυ, ώστε δεν έδινε την εντύπωση πως ήταν κάτι επικίνδυνο. Την ίδια µέρα, σε µερικούς ασθενείς, σε άλλους την εποµένη και στους υπόλοιπους ύστερα από λίγες µέρες, παρουσιαζόταν πρήξιµο, που αρχικά περιοριζόταν στη βουβωνική χώρα. Ύστερα επεκτεινόταν στη µασχάλη, σε ορισµένες, µάλιστα περιπτώσεις και στο πίσω µέρος των αφτιών και σε διάφορα σηµεία των µηρών. Σε µερικές περιπτώσεις ο θάνατος ερχόταν αµέσως, ενώ σε άλλες ύστερα από µέρες. Σε µερικούς ασθενείς το σώµα γέµιζε µε µαύρες φουσκάλες, µεγάλες σαν σπυριά φακής, αυτοί δεν ζούσαν ούτε µια µέρα, αλλά πέθαιναν αµέσως. Μερικοί, πάλι, έκαναν εµετό µε αίµα, χωρίς καµιά φανερή αιτία, και αµέσως πέθαιναν». Η επιδημία προκάλεσε το 542 μ. Χ. κατά τη διάρκεια τεσσάρων μηνών μόνο στην Κωνσταντινούπολη τον θάνατο περισσοτέρων από 10.000 ανθρώπων.
Μεσαίωνας, Βοκάκιος, Πετράρχης και οι αμαρτίες φέρνουν την αρρώστια
«Στα τέλη του 13ου αιώνα, η πίστη στο καθαρτήριο ήταν ευρέως διαδεδομένη», λέει ο Γάλλος ιστορικός Ζακ λε Γκοφ. Στις αρχές του 14ου αιώνα, ο Δάντης γράφει το καθοριστικό για το ανθρώπινο πνεύμα έργο του «Η Θεία Κωμωδία», το οποίο περιείχε παραστατικές περιγραφές της κόλασης και του καθαρτηρίου. Έτσι δημιουργήθηκε ένα θρησκευτικό κλίμα που έκανε τους ανθρώπους να αντιμετωπίζουν τις επιδημίες, την πανώλη, με φοβερή απάθεια και μοιρολατρία, θεωρώντας την τιμωρία από τον ίδιο τον Θεό. Αυτή η απαισιόδοξη νοοτροπία συνέβαλε στην εξάπλωση της ασθένειας. Στο «Δεκαήμερο» του ο Βοκκάκιος, στο προοίμιο, περιγράφει με μεγάλη δύναμη την πανώλη, που το 1348 είχε πλήξει την Ευρώπη – τον “Μαύρο Θάνατο”, όπως τον έλεγαν και εξολόθρευσε τη Φλωρεντία. Η πανώλη χρεώνεται στην κοινωνική σήψη και στα έκλυτα ήθη. Οι αρχαίοι θεοί τιμωρούσαν τους ανθρώπους με την επιδημία, αλλά τώρα, στον Μεσαίωνα, φταίνε οι ίδιοι οι άνθρωποι και οι αμαρτίες τους.
Αναφέρει με δέος την κατάσταση στο Χρονικό της Πανούκλας πως «… Στη Φλωρεντία έχει πέσει θανατηφόρα πανούκλα, που μας έστειλε ο θυμωμένος θεός, εξαιτίας των ανομημάτων μας ή εξαιτίας των άστρων…». Συμβουλεύει ο συγγραφέας να «καταφύγουμε στην εξοχή και εκεί, να γευτούμε κάθε απόλαυση, που δεν θα ξεπερνά τα όρια της λογικής. Θα ακούμε το κελάηδημα των πουλιών, θα βλέπουμε τους κάμπους και τους λόφους να σκεπάζονται από την τρυφερή χλόη, τα σπαρμένα με στάρια χωράφια που κυματίζουν σα θάλασσες, τα χιλιάδες δέντρα…». Ο Πετράρχης, φίλος του Βοκκάκιου, απαρηγόρητος, γράφει για το χαμό της αγαπημένης του μούσας, της Λάουρα, που πέθανε από τη φοβερή πανώλη: «…Το αγνό και ωραίο της σώμα, ετάφη στην Εκκλησία των Ανηλίκων. Η ψυχή της επέστρεψε στον ουρανό, από όπου είχε έλθει…». Για τη φονικότερη αυτή επιδημία-πανδημία όλων των εποχών, του 1347-1351, στην Ευρώπη, που εξολόθρευσε το ένα τρίτου του πληθυσμού της, περί τα 25.000.000 λέγεται πως Μογγόλοι ιππείς, ακολουθώντας τους εμπορικούς δρόμους της εποχής, μετέφεραν μεγάλα φορτία με γουναρικά και μεταξωτά υφάσματα στα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας κι από ‘κει, με Γενοβέζικες γαλέρες, το εμπόρευμα, μαζί με τους ποντικούς και τους μολυσμένους ξενιστές τους, τους ψύλλους, έφτασαν στην Ιταλία.
Οι «αυτομαστιγούμενοι», η φρικαλέα θανάτωση των Εβραίων που κατηγορήθηκαν για την πανώλη
Πρώτα αρχίζει η απομόνωση! Οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να αντιδράσουν παρά με το να κλειστούν στα σπίτια τους. Πολλοί φύγουν μακριά από τις πόλεις. Οι λαϊκές μάζες φτάνουν τον τρόμο σε παροξυσμό. Ο θεός τιμωρεί και εκείνοι αρχίζουν τότε οι πιο μεγάλες εξιλαστήριες τελετές. Οι «αυτομαστιγούμενοι», περιπλανώμενες ομάδες δηλαδή μετανοούντων φανατικών, μπαίνουν στις πόλεις, προσελκύουν την προσοχή των μαζών με τις παράξενες τελετές τους που τις διαδέχονται συλλογικά μαστιγώματα, χοροί και τραγούδια, μυστικιστικές εκστάσεις και κατηγορίες σε όσους θεωρούν «έκλυτους». Η Καθολική Εκκλησία φοβούμενη τη γενίκευση του φαινομένου των Γερμανών αυτομαστιγωτών, συγκέντρωσε τους επικεφαλής και πολλούς απ τους πλέον φανατικούς και τους εκτέλεσε, μέσα στο ναό του Αγ. Πέτρου της Ρώμης. Τον παροξυσμό και τον φανατισμό συνοδεύει όπως πάντα το μίσος. Φταίνε οι ξένοι και οι μη χριστιανοί. Στη Γερμανία, στη Γαλλία, στην Καταλονία, ο λαός κατακρεουργεί τους Εβραίους, τους οποίους κατηγορεί ότι έριξαν δηλητήριο στα πηγάδια. Οι διωγμοί των Εβραίων και η βία εναντίον τους, προκάλεσαν φρίκη. Στην Βασιλεία της Ελβετίας, συγκέντρωσαν όλους τους Εβραίους και τους έκαψαν ζωντανούς, μέσα σε ξύλινες καλύβες. Στο Στρασβούργο εκτέλεσαν 16.000 Εβραίους, στη Μαγεντία 12.000 και στη Φρανκφούρτη όλο τον Εβραϊκό πληθυσμό!
Άλλες εποχές, ίδιες ακρότητες!
Αντιβιοτικά! Σύγχρονος κόσμος. Πλέον οι επιδημίες χρησιμοποιούνται στη λογοτεχνία ως αλληγορίες για ολοκληρωτικά καθεστώτα, όπως συμβαίνει στην «Πανούκλα» του Καμύ ή στον «Ρινόκερο» του Ιονέσκο. Και φτάνοντας στον εξελιγμένο 21ο αιώνα οι επιδημίες χτυπάνε αστραπιαία και λόγω μετακινήσεων και εμπορίου μεταδίδονται παντού σε χρόνους ρεκόρ. Οι άνθρωποι αντιδρούν το ίδιο! Μάσκες για να προστατευτούν απ την μόλυνση! Απομόνωση! Υστερίες με αποθήκευση τροφίμων! Κατηγορίες άλλων, πχ των Κινέζων και γενικώς των Ασιατών. Στα δικά μας, επικίνδυνοι και οι μετανάστες και οι πρόσφυγες, παρ ότι ο ιός μας ήρθε απ την Ιταλία. Και μετά; Ω! Μετά μπορεί να χει η λογοτεχνία το λόγο:
Απόσπασμα από το «Περί τυφλότητάς» του Σαραμάγκου
«…Προσοχή, προσοχή, προσοχή. Η κυβέρνηση λυπάται που αναγκάστηκε ν’ ασκήσει αποφασιστικά αυτό που θεωρεί δικαίωμα και καθήκον της, προφυλάξει δηλαδή με κάθε μέσο τον πληθυσμό ενώπιον της κρίσης που αντιμετωπίζουμε, η οποία κατά τα φαινόμενα μπορεί να προσδιοριστεί ως ένα είδος επιδημικού ξεσπάσματος τυφλότητας, που προσωρινά περιγράφεται ως λευκή πληγή, ελπίζει ότι μπορεί να βασίζεται στον πατριωτισμό και τη συνεργασία όλων των πολιτών για να σταματήσουμε τη διάδοση της μολυσματικής νόσου […] Η απόφαση να συγκεντρώσουμε στο ίδιο μέρος του πληγέντες, και σε κοντινό μέρος, ξεχωριστό όμως, αυτούς που βρέθηκαν σε κάποιου είδους επαφή μαζί τους πάρθηκε κατόπιν σοβαρής και ωρίμου σκέψεως. Η κυβέρνηση έχει πλήρη συνείδηση των καθηκόντων της και αναμένει ότι αυτοί στους οποίους απευθύνεται το μήνυμα αυτό, θ’ αναλάβουν επίσης, ως ευσυνείδητοι πολίτες που οφείλουν να είναι, τις ευθύνες που τους αντιστοιχούν, λαμβάνοντας υπόψη τους ότι η απομόνωση στην οποία τώρα βρίσκονται συνιστά πράξη αλληλεγγύης προς το υπόλοιπο του έθνους μας […] Η κυβέρνηση και το έθνος αναμένουν από τον καθένα σας να εκπληρώσει το χρέος του. Καληνύχτα». Επίσης!
