Η ιστορία του γυναικείου καπνίσματος: μια κάθε άλλο παρά smoke free ανάγνωση

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΤΣΟΛΚΑ

Ναι, φυσικά το κάπνισμα είναι πολύ πολύ κακό πράγμα, στην Αμερική έως και ποινικό αδίκημα, στην Ευρώπη, άντε, αξιοκατάκριτο! Ναι, φυσικά το κάπνισμα είναι κακό για την υγεία των άλλων και τη δικιά μας. Οι Αυτόχθονες Αμερικανοί, οι φυλές που αποκαλούμε ως «Ινδιάνους», γνώριζαν, καλλιεργούσαν, κάπνιζαν ή μασούσαν τον καπνό, που έπαιζε σημαντικό ρόλο στις σαμανικές τελετουργίες τους, αλλά και στην κοινωνική εθιμοτυπία. Οι γυναίκες σε αυτές τις φυλές είχαν πρόσβαση στον καπνό, μάλιστα οι Αζτέκου τους τον παρείχαν σε λουλούδια και σωλήνες καπνίσματος πριν να φάνε στα συμπόσια. Όπως τόσα πολλά, άλλα πράγματα,  πήραν τον καπνό οι Ευρωπαίοι και μαζί με το όπιο, το τσάι και τον καφέ χρησιμοποιήθηκε για ιατρικούς (ω, ναι!) και ψυχαγωγικούς σκοπούς. Από το 1556 που ο καπνός έφτασε στη Γαλλία και στη συνέχεια στην Πορτογαλία και την Ισπανία, οι άνθρωποι απολαμβάνουν τον καπνό και φυσικά τον εμπορεύονται. Η νικοτίνη που περιέχει ο καπνός είναι εθιστική και έτσι οι καπνιστές δυσκολεύονται πολύ για να το σταματήσουν. Καρκίνος και καρδιαγγειακές νόσοι οφείλονται στα τσιγάρα, κυρίως, την περιεκτικότητα τους σε πίσσα , την ποιότητα του καπνού και του χαρτιού. Και ενώ, σήμερα το να καπνίζεις καπνό είναι κατάπτυστο, αλλά η μαριχουάνα έχει νομιμοποιηθεί στην Αμερική, τουλάχιστον και καπνίζεται παντού, με άνεση, παλαιότερα, η διαφήμιση και η επέκταση του πελατολογίου είχε βάλει τις γυναίκες στο μάτι, θεωρώντας πως ήταν πολύ κομψή κίνηση ενός τσιγάρου σε αβρά χέρια, κάποτε και στην άκρη μιας μακριάς πίπας, που πλησίαζε τα γυναικεία, βαμμένα κατακόκκινα, χείλη! Οι vintage φωτογραφίες μιας άλλης εποχής των ανθρώπων είναι γεμάτες με ωραίες, κάποτε διάσημες καλλιτέχνιδες ή και… αθλήτριες που κάπνιζαν, για να σηματοδοτήσουν οι καπνοβιομηχανίες πως αυτή η συνήθεια αφορούσε ανεξάρτητες, μορφωμένες, διακεκριμένες, διάσημες, κομψές γυναίκες…

Όταν στο Παρίσι η Ζόζεφιν Μπέικερ κάπνιζε δημόσια, στην Σάρα Μπερνάρντ φέρναν παραβάν στις ΗΠΑ και η Νέα Υόρκη απαγόρευσε στις γυναίκες να καπνίζουν

Στον 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα, ο καπνός και το αλκοόλ θεωρούταν ανεπίτρεπτά και παράλογα πράγμα για τις κυρίες. Μόνο οι κακής φήμης γυναίκες που εκδίδονταν ή ζούσαν στο περιθώριο μπορούσαν να απολαμβάνουν κάνα τσιγάρο ή λίγο μπέρμπον. Μάλιστα, το 1908 η Πολιτεία της Νέας Υόρκη κατέστησε το κάπνισμα των γυναικών εντελώς παράνομο! Η νομοθεσία είχε διάρκεια μόλις δύο εβδομάδες και καταργήθηκε μπρος στη πίεση όχι των σουφραζετων της εποχής ή του κοινού νου, αλλά των -τι άλλο;- καπνοβιομηχανιών! Τα τσιγάρα ήταν ανδρική υπόθεση και σε αυτούς απευθυνόταν η διαφήμιση και κυρίως στην εργατική τάξη και στους μποέμ. Απ αυτή την εναλλακτική ομάδα ανθρώπων, των μποέμ, υπήρξαν, κυρίως στο Παρίσι, οι πρώτες γυναίκες καπνίστριες, που έβρισκαν πολύ θελκτικό η καύτρα του τσιγάρου στην άκρη μια πίπας που κρατούσαν γαντοφορεμένα χέρια, να φωτίζει το πρόσωπο τους, στο ημίφως της εξοχής βεράντας του κομψού καφέ που καθόντουσαν. Και έτσι η θρυλική Ζοζεφίν Μπέικερ, Αμερικάνα καλλιτέχνιδα, ακτιβίστρια, μέλος της γαλλικής αντίστασης που έζησε και λάτρεψε το Παρίσι, κάπνιζε ανεμπόδιστα και άνετα, τα τσιγάρα της εκεί. Αντίθετα, ο μύθος της Ευρωπαϊκής θεατρικής σκηνής, Σάρα Μπερνάρ, σε περιοδεία της στις ΗΠΑ, προκαλούσε σκάνδαλο κάθε φορά που κάπνιζε μέσα στα ξενοδοχεία και το προσωπικό έσπευδε να φέρει παραβάν για να την κρύψει από τα βλέμματα και να μην την λιντσάρουν οι κύριοι στην αίθουσα. Οι σουφραζέτες, που αναζητούσαν γυναικεία δικαιώματα και ψήφο των γυναικών, υιοθέτησαν το κάπνισμα ως συμβολική μορφή διαφωνίας ως προς το ρόλο των φύλων. Το να καπνίσει μια κυρία εκείνη την εποχή, ήταν όχι απλά αντιδραστικό, αλλά επαναστατικό πράγμα!

Έντουαρντ Μπέρνεϊς, ο ανιψιός του Σίγκμουντ Φρόιντ, πείθει τις Αμερικανίδες να καπνίσουν

Τα τσιγάρα, λοιπόν, έγιναν σύμβολο για το Πρώτο Φεμινιστικό Κίνημα,  όταν οι διαφημιστές άρπαξαν την ευκαιρία να αξιοποιήσουν το μέχρι εκείνη τη στιγμή πλήρως αγνοημένο δημογραφικό στοιχείο, τις γυναίκες ονομάζοντας τα τσιγάρα τους «Δάδες Ελευθερίας» με διαφημίσεις που ενθάρρυναν τις γυναίκες να καπνίζουν.  Στην πραγματικότητα ήταν ο ανιψιός του Σίγκμουντ Φρόιντ, ο δαιμόνιος Έντουαρντ Μπέρνεϊς, ο οποίος ηγήθηκε των στρατηγικών μάρκετινγκ για την ενθάρρυνση των προϊόντων καπνού που στοχεύουν τις γυναίκες. Μετά την επιτυχή δημιουργία μιας προπολεμικής προπαγάνδας για την Επιτροπή Δημόσιας Πληροφορίας (CPI) της Αμερικανικής Κυβέρνησης στο WWI, η American Tobacco Company τον εντοπίζει για να αρχίσει να οργανώνει τρόπους να προσελκύσει τις ολοένα και πιο απελευθερωμένες γυναίκες καταναλώτριες. Μία από τις μεγαλύτερες κινήσεις διαφημίσεις του Μπέρνεϊς ήταν να δίνει δωρεάν τσιγάρα και να ενθαρρύνει τις γυναίκες να καπνίσουν «Δάδες Ελευθερίας» κατά τη διάρκεια μιας μεγάλης Παρέλασης για την Ημέρα του Πάσχα της Νέας Υόρκης το 1929.

Η Αμέλια Ερχαρντ πρωταγωνίστρια καπνιστικής καμπάνιας

«Η βιομηχανία καπνού συνειδητοποίησε ότι οι μισοί από τους δυνητικούς πελάτες της δεν σκέφτονταν καν να χρησιμοποιήσουν τσιγάρα», δήλωσε ο Ρόμπερτ Τζάκλερ, ερευνητής διαφήμισης καπνού στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, σε ένα άρθρο τον Φεβρουάριο του 2020 και τόνισε πως η «η καπνοβιομηχανία ξεκίνησε στην πραγματικότητα μηχανικούς τρόπους ενθάρρυνσης των γυναικών, ώστε να είναι πρόθυμες να καπνίζουν δημόσιας. Έκοψαν μισθό ακόμη και στη μη-καπνίστρια Αμέλια Ερχαρντ για να δανείσουν την εικόνα της σε μια εκστρατεία για τσιγάρα Lucky Strike».

Πως άλλαξε η μόδα για να ταιριάζει με ένα πακέτο τσιγάρα

Οι καπνοβιομηχανίες και οι διαφημιστικές έριξαν διάφορα σλόγκαν στην αγορά, όπως το ότι τα γυναικεία τσιγάρα ήταν ανώδυνα γιατί ήταν «φρυγανισμένα» ή πως βοηθούσαν στην απώλεια βάρους, όπως έκανε η Lucky Strikes, που όμως η κόκκινη και πράσινη συσκευασία τους συγκρούστηκε με τις γυναικείες μόδες της. Ο μεγάλος καπνοβιομήχανος Τζορτζ Χιλ της American Tobacco Company ήταν ανένδοτος στο να υποχωρήσει στην επιμονή του Μπέρνεϊς να αλλάξει το πράσινο σε κίτρινο, μιας και όπως έλεγε, είχε ήδη πληρώσει μια περιουσία για το σχεδιασμό και την παραγγελία της συσκευασίας των τσιγάρων. Η λύση; Αλλάξαν τη γυναικεία μόδα ώστε να ταιριάζει στα τσιγάρα! Η Lucky Strike συνεργάστηκε με την Ναργκίσα Κοξ Βάντερμπιλντ, διάσημη και δυναμική σουφραζέτα της εποχής, που διοργανώνοντας το φιλανθρωπικό Green Ball, μια τεράστια κοινωνική εκδήλωση στο Waldorf Astoria, έβαλε διάσημες γυναίκες να φορούν πράσινα φορέματα. Οι κατασκευαστές και οι λιανοπωλητές ενδυμάτων και αξεσουάρ ενημερώθηκαν για τον ενθουσιασμό που αυξάνεται γύρω από το πράσινο χρώμα. Οι διανοούμενοι προσκλήθηκαν για να δώσουν συνομιλίες για το θέμα του πράσινου. Πριν από την διεξαγωγή του χορού, εφημερίδες και περιοδικά, με πληρωμένα θέματα από το γραφείο του Μπέρνεϊς, είχαν προωθήσει την ιδέα ότι το πράσινο ήταν χρώμα της οργής και της εξέγερσης κατά των στερεότυπων που επιβάλλονταν στις γυναίκες.

Τρελά λεφτά στους σταρ του Χόλυγουντ

Το 1925, η εταιρεία Phillip Morris αποφάσισε να βάλει στο χέρι της στην παραγωγή τσιγάρων για γυναίκες, και εισήγαγε μια νέα μάρκα καπνών που ανακηρύχθηκαν «Ήπια ως Μάιος!». Ήταν τα «Marlboro Dame». Ακολουθήσαν τα Marlboro, σκέτο! Και κάπου εκεί μπαίνει και το Χόλυγουντ στον διαφημιστικό χορό. «Η φωνή μου είναι καθαρή σαν καμπάνα!» δηλώνουν ηθοποιοί όπως οι Κλαρκ Γκέιμπλ, Τζόαν Κρόουφορντ και Λορίν Μπακόλ – με τη βραχνή, βαριά φωνή που μόνο καμπάνα δεν θύμιζε! Περίπου 200 ηθοποιοί της Χρυσής Εποχής του Χόλυγουντ πληρωθήκαν από την American Tobacco, που ξόδεψε το αμύθητο πόσο για την εποχή των 3, 5 εκατομμύριων δολαρίων για του σταρ μόνο το 1937-38.

Η σεξουαλικότητα του τσιγάρου καθιερώθηκε και οι μοιραίες, ωραίες σταρ, τυλίγαν τα ντελικάτα πρόσωπα τους, με τον καπνό ενός αυδρου φυσήματος από το τσιγάρο της  Phillip Morris, φυσικά! Και ύστερα ήρθε ο Β ‘Παγκόσμιος Πόλεμος. Οι γυναίκες βγαίνουν στην παραγωγή. Οι καπνοβιομηχανίες πετάνε με αεροπλάνα τσιγάρα σαν κομφετί σε πλήθη στρατιωτών, αλλά στο στόχαστρο της διαφήμισης βρίσκονται πια οι νέες εργαζόμενες κυρίες.

Ο Ωνάσης και το γυναικείο κάπνισμα που τον εκτόξευσε

Από το 1923 ο Ωνάσης, με  250 δολάρια στη τσέπη έχει βρεθεί απ τα Προσφυγικά του Πειραιά, στην Αργεντινή. Στο Μπουένος Άιρες κάνει τον λαντζιέρη, τον υπάλληλο σε πλυντήριο, τον νυχτοφύλακα, τον νυχτερινό τηλεφωνητή στην Βρετανική Τηλεφωνική Εταιρία. Κρυφακούγοντας τις συνομιλίες, αποσπούσε χρήσιμες πληροφορίες και τις αξιοποιούσε καταλλήλως. Έτσι, ίδρυσε μια μικρή επιχείρηση εισαγωγής καπνού και κατασκευής σιγαρέτων, δουλειά που έκανε και η οικογένεια του και γνώριζε καλά, στην Σμύρνη, πριν την καταστροφή. Άφραγκος αλλά θυελλώδης γνωρίζει μια διασημότητα της νυχτερινής Αργεντινής, την Κλόντια Μούτζο, Ιταλίδα σοπράνο. Η Μούτζο, πολύ κοσμική, πολύ διάσημη, του άνοιξε τις πόρτες στον πλούσιο κύκλο της. Του έμαθε να ντύνεται, να φέρεται, να χορεύει. Ο Αρίστος την έπεισε να καπνίσει δημόσια -κάτι που ως τότε θεωρείτο ανήθικο για τις γυναίκες-  για να διαφημίσει τα φτηνά, τούρκικα τσιγάρα που έφτιαχνε, τα οποία έφτιαξε ειδικά για αυτην, με ροζ χαρτάκι, πιο γυναικείο. Με τα καπνά, έβγαλε το πρώτο του εκατομμύριο και μεταπήδησε στα βαπόρια, όπως ονειρευότανε πάντα.

Η μυθιστορηματική ντίβα Ζωζώ Νταλμάς στο κατακόκκινο πακέτο του Sante

Κατακόκκινη, κομψή κασετίνα με 20 άφιλτρα τσιγάρα και χρυσαφί φινιρίσματα. Στο κέντρο του πακέτου μια φλογερή, εντυπωσιακή ξανθιά. Τα τσιγάρα Sante! Μια από τις πλέον επιτυχημένες συσκευασίες προϊόντος της Ελλάδας. Όλα ξεκίνησαν στα 1931, στην οδό Λυκούργου, στην Αθήνα, στην εταιρεία του Χαρίλαου Κωνσταντίνου ο οποίος βάφτισε το όνομα Sante στο πυρακτωμένα κόκκινο πακέτο – η ρίζα του Sante προέρχεται από τη λατινική λέξη sanitas που σημαίνει υγεία! Η κασετίνα είχε το χρώμα του πάθους, το κόκκινο, και ένας ζωγράφος κλήθηκε να δώσει ζωή σε αυτό φιλοτεχνώντας το πρόσωπο μιας εξίσου εντυπωσιακής γυναίκας που άθελά της προκάλεσε σούσουρο στην πόλη για το ποια να ήταν άραγε η κοπέλα που προκαλούσε σε όσους την έβλεπαν μια ακατανίκητη έλξη. Το μυστικό αποκαλύφθηκε και το πορτραίτο απέκτησε σώμα, ψυχή και όνομα: Ζωζώ Νταλμάς, διάσημη ηθοποιός, χορεύτρια και ντίβα της οπερέτας, με μια θρυλική ζωή, που απ την καταστροφή, τον πόλεμο, την προσφυγιά, έπαιξε σε θέατρα και ταινίες σε Αθήνα, Κωνσταντινούπολη, Παρίσι, απέκτησε σπουδαίους εραστές και θαυμαστές και έκανε τον Κεμάλ Ατατούρκ να την ερωτευτεί παραφορά!

Από 54 τσιγάρα το άτομο, ετησίως, το 1900, σε περίπου 4.345 το χρόνο το 1963!

Όσοι επιστήμονες στο χώρο της υγείας έκρουαν τον κώδωνα του κινδύνου για τις πιθανές επιπτώσεις στην υγεία από τα τσιγάρα, υποχωρούσαν μπροστά στα τεράστια κέρδη που αφήναν τα προϊόντα καπνού. «Στην πραγματικότητα, δεν ήταν ακόμη και όταν τα τσιγάρα παρήχθησαν μαζικά και διαδόθηκαν από τους κατασκευαστές στο πρώτο μέρος του 20ού αιώνα που υπήρχε αιτία ανησυχίας», λέει η Αμερικανική Εταιρεία Καρκίνου, «Η νέα τεχνολογία επέτρεψε την παραγωγή τσιγάρων σε μια μεγάλη κλίμακα. Το κάπνισμα αυξήθηκε ραγδαία στη δεκαετία του 1950 και έγινε πολύ πιο διαδεδομένο. ” Προφανώς, η κατά κεφαλή χρήση τσιγάρων αυξήθηκε από 54 το χρόνο το 1900, σε περίπου 4.345 το χρόνο το 1963. Οι γυναίκες αποτελούσαν το 33% των καπνιστών στις Ηνωμένες Πολιτείες έως το 1965, με διαφημίσεις που προωθούσαν πως το κάπνισμα χαρακτηρίζει την ανεξάρτητη γυναίκα.

Στόχος και οι Αφροαμερικανοί που κάπνιζαν λιγότερο

Οι εταιρείες τσιγάρων ήταν επίσης από τις πρώτες που συνεργάστηκαν με το περιοδικό Black για να διαφημίσουν το προϊόν τους, και όταν τα εμπόδια έσπασαν απρόθυμα, οι γίγαντες του καπνού άρχισαν να διαφημίζονται επιθετικά στους Αφροαμερικανούς, οι οποίοι κάπνιζαν γενικά πολύ λιγότερο από τους λευκούς Αμερικανούς εκείνη την εποχή.

Τα κέρδη των καπνοβιομηχανιών από τη προώθηση τσιγάρων στις γυναίκες φτάνουν στα 1,08 τρισεκατομμύρια δολάρια μόνο σε επτά χρόνια

Στη δεκαετία του 1950, η κυκλοφορία πέντε μεγάλων μελετών σχετικά με τα επιβλαβή αποτελέσματα του καπνίσματος άρχισε να μεταβάλει το καταναλωτικό τοπίο. Ωστόσο, μόνο μέχρι τη δεκαετία του 1980 οι Ηνωμένες Πολιτείες απαιτούσαν προειδοποιητικές ετικέτες για προϊόντα καπνού και πριν από δύο χρόνια η Γαλλία έκανε το ίδιο. Η αλήθεια είναι, όταν εξετάζοντας τη επιρροή της προώθησης τσιγάρων στις γυναίκες, εκτιμάται τα κέρδη φτάνουν τα 1,08 τρισεκατομμύρια δολάρια μόνο τα επόμενα επτά χρόνια! Ως κοινωνία, είναι εύκολο να ξεχάσουμε τον συμβολισμό που μπορεί να υποκρύπτει αυτό που καταναλώνουμε. Φυσικά, δεν διατρανώνουμε «καπνίστε αρειμανίως όλες», αλλά μπορούμε ίσως  να επανεξετάσουμε τις ιστορίες των μικρών καθημερινών αντικειμένων που μας περιβάλλουν. Προφανώς έχουν πολλές ιστορίες να μας πουν…